Ceremonia upamiętnienia pod przewodnictwem rabina na cmentarzu żydowskim w Opatowie, będzie głównym punktem uroczystości 80. rocznicy deportacji Żydów z miasta do niemieckiego obozu zagłady w Treblince. Wśród uczestników wydarzenia są goście z Izraela i Kanady, przedstawiciele organizacji żydowskich i duchowni różnych wyznań.
Wydarzenie rozpocznie msza święta odprawiona w południe w kolegiacie p.w. św. Marcina w Opatowie. Po nabożeństwie goście uroczystości spotkają się z przedstawicielami samorządu miasta. Do Opatowa przyjedzie m. in. ponad 30-osobowa grupa z Izraela i Kanady, a wśród jej przedstawicieli będą potomkowie opatowskich Żydów.
Uczestnicy uroczystości przejdą ulicami miasta, które przed II wojną światową stanowiły centrum życia żydowskiej społeczności i gdzie w czasie wojny Niemcy utworzyli getto. O godz. 14.30 zaplanowano ceremonię upamiętnienia na cmentarzu żydowskim pod przewodnictwem rabina, która odbędzie się przy nowym, symbolicznym lapidarium, złożonym z macew – nagrobków żydowskich. Do udziału w uroczystości zaproszeni zostali: naczelny rabin Polski Michael Schudrich, przewodniczący Rady ds. Dialogu Religijnego Konferencji Episkopatu Polski biskup Rafał Markowski oraz biskup sandomierski Krzysztof Nitkiewicz. Wydarzenie zwieńczy koncert pieśni chasydzkich w wykonaniu kantora Symchy Kellera z muzykami – w opatowskiej restauracji „Żmigród” o godz. 17. Obchody rocznicowe organizują wspólnie: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Opatowskiej (TPZO) i Urząd Miasta i Gminy w Opatowie.
Żydzi zaczęli osiedlać się w Opatowie w XVI w., a w latach 30. XVII w. powstała tu gmina żydowska. Od II połowy XVIII w. Opatów stał się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. Przez stulecia opatowscy Żydzi zajmowali się handlem, rzemiosłem; byli właścicielami zakładów przemysłowych, urzędnikami, nauczycielami, lekarzami. W 1939 r. stanowili ponad połowę ludności miasta – ok. 5,8 tys. osób. Według szacunków w pierwszych latach II wojny światowej wskutek wojennej migracji i przesiedleń w Opatowie mieszkało ponad 8 tys. Żydów. 22 października 1942 r. Niemcy wypędzili mieszkańców utworzonego tu wcześniej getta na stację kolejową do położonych kilkanaście kilometrów dalej Jasic, skąd wywieziono ich do obozu w Treblince i zamordowano. Okupację przeżyło ok. 350 przedstawicieli żydowskiej społeczności Opatowa.
Nowe lapidarium na dawnym cmentarzu żydowskim, przy którym odbędzie się ceremonia upamiętnienia, powstało z inicjatywy TPZO. Miejsce pamięci tworzy ok. 200 fragmentów macew, odnalezionych w różnych częściach Opatowa i w jego okolicy.
W inwentaryzacji nagrobków i w odczytaniu ich symboliki, pomogli specjaliści z Ośrodka Brama Grodzka – Teatr NN w Lublinie, którzy pracowali pod kierunkiem prof. Andrzeja Trzcińskiego.
Najstarsze fragmenty kamiennych płyt pochodzą z początku XVII wieku. Naukowcy, którzy na początku września gościli w Opatowie, podzielili je na grupy – te, które znajdowały się na grobach kobiet (leżą po lewej stronie lapidarium) i mężczyzn (posadowiono je po prawej stronie). W kilkunastu przypadkach połączono w całość rozbite fragmenty tych samych macew.
Na wsparcie finansowe realizacji projektu TPZO uzyskało grant w wysokości 6 tys. zł, w konkursie Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce. Niezbędne było uzyskanie uzgodnień i zezwoleń administracyjnych, a projekt wykonano zgodnie z zasadami judaizmu dotyczącymi cmentarzy – co konsultowano z gminą żydowską (m.in. nie można było wykonywać głębokich wykopów). Prace przy lapidarium wykonywało m. in. opatowskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej.
Na cmentarzu żydowskim w Opatowie, który przez ponad 400 lat był miejscem pochówku miejscowych Żydów, pod koniec lat 50. znajdowało się ok. tysiąca kamiennych nagrobków. W 1956 r. nekropolię oficjalnie zamknięto, a jej teren – na wniosek władz miasta – przeznaczono na park miejski. Płyty nagrobne, usunięte z cmentarza, wykorzystywano m. in. do wzmocnienia podbudowy murów w mieście, umacniano nimi koryto rzeki; posłużyły także za materiał budowlany na prywatnych posesjach.
Jesienią 1989 r. dzięki staraniom społeczników z TPZO oraz pomocy ówczesnych władz Opatowa i pracowników Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, na terenie dawnego cmentarza żydowskiego utworzono niewielkie lapidarium, z kilkunastoma macewami, wmurowanymi w betonowe podstawy.
W 2012 r., aby zapewnić godne traktowanie terenu dawnego cmentarza, samorząd Opatowa przyjął nowy regulamin korzystania z parku miejskiego. Był to efekt ugody sądowej z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie, która reprezentowała w tej sprawie Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich. W zamian za prawa do tego terenu gmina Opatów zobowiązała się do przypomnienia mieszkańcom o jego religijnym charakterze.
